وداع با فک های خزر

يک گزارش علمی نشان می دهد که حدود ده هزار خوک آبی (فک) خزر تنها در فاصله پنج ماه يعنی از ماه آوريل تا اوت سال 2000 در اثر ابتلا به نوعی بيماری ويروسی به نام CDV از بين رفته اند.
سال های طولانی است که زندگی ساکنان اطراف دريای خزر تحت تأثير رقابت های نفتی دگرگون شده است بنابراين خزر امروزه بيش از هر زمان ديگری نه تنها به عنوان بزرگترين درياچه بسته جهان بلکه به عنوان رقابتی ترين حوزه نفتی جهان در ميان پنج کشور حاشيه آن نيز شناخته می شود.
با اين همه خزر در حال تجربه کردن اتفاقات ناگواری نيز هست که مسير آن ها را بايد در ژاپن، انگلستان، اسکاتلند، هلند و ايرلند شمالی جستجو کرد.
يک گزارش علمی که حاصل تحقيق پژوهشگران پروژه سم شناسی برنامه محيط زيست خزر و با همکاری موسسات تحقيقاتی کشورهای حاشيه ی خزر و چندين مرکز تحقيقاتی در اروپا و ژاپن است - و در نشريه آلودگی های محيط زيست منتشر شده - نشان می دهد که حدود ده هزار خوک آبی (فک) خزر تنها در فاصله پنج ماه يعنی از ماه آوريل تا اوت سال 2000 در اثر ابتلا به نوعی بيماری ويروسی به نام CDV از بين رفته اند.
اين بيماری در ميان سگ های اهلی شايع است اما نمونه هايی از ويروس را می توان در ميان روباه ها و ساير جانوران وحشی نيز يافت اما همه گيری اين ويروس در ميان فک های خزر پديده ای نادر گزارش شده است.
فک های خزری که به نام علمی فوکا کاسپيکا Phuca Caspica شناخته می شوند، از جمله نادرترين جانوران شناخته شده روی زمين هستند و در تقسيم بندی اتحاديه بين المللی حفاظت از طبيعت در فهرست قرمز که مربوط به جانوران آسيب پذير است، قرار دارند. طول آنها گاه به ۱۶۰ سانتيمتر و وزنشان در زمان بلوغ به ۱۰۰ کيلوگرم می رسد. اما نکته ی حائز اهميت در دوره ی زندگی ۵۰ ساله ی فک های خزری اين است که آن ها به سواحل ايران بيش از سواحل چهار کشور حاشيه ای ديگر نزديک می شوند زيرا زمستان ها را به عنوان فصل زادآوری بر روی قطعات يخی سواحل شمالی می گذرانند اما در بهار و تابستان عمدتأ سواحل ايران را ترجيح می دهند.
تحقيقات اوليه - منتشر شده در نشريه "بيماری های عفونی در حال ظهور" - که با حمايت مالی بانک جهانی و تحت نظر دکتر سيموس کندی در ايرلند شمالی انجام شد نشان داد اندام های داخلی و توليد مثلی فک ها پوشيده از زخم های ناشی از ضايعات ويروسی بوده است.
اما گزارش های بعدی به علت های ديگری برای مرگ و مير فک های خزری اشاره داشتند که مهمترين آنها وجود انواعی از سموم کشاورزی نظير د د ت و سموم حاصل از پساب کارخانجات صنعتی در بافت های چربی فک ها بود به طوری که در همايش محيط زيست دريايی در اوتسوچی ژاپن علت مرگ و مير فک های خزری به اثر تضعيف کننده آلودگی های صنعتی و در نتيجه ناتوانی دستگاه ايمنی بدن فک ها در مقابل ويروس ها اشاره شد.
دو گزارش علمی که توسط محققان دانشگاه ايهيم ژاپن در نشريه آلودگی های محيط زيست منتشر شده حاکی از غلظت فراوان مواد حاصل از تجزيه کلر در بافت های چربی و کبد فک هاست. کلر در صنايع نساجی به عنوان رنگ بر به کار برده می شود و مهمترين کارخانجات نساجی در اطراف خزر در حاشيه جنوبی اين درياچه قرار دارند.
يک نمونه ديگر از مواد موجود در بافت های بدن فک ها انواعی از آفت کش های موسوم به پی سی بی است که در جريان شسته شدن خاک های کشاورزی يا در نتيجه ی بالا آمدن سطح آب خزر در نواحی ساحلی به درون درياچه راه يافته اند.
بنابراين وقوع مرگ و مير ناشی از همه گيری ويروسی سال ۲۰۰۰ ميلادی در ميان فک های خزر نه تنها به علت آلودگی های صنعتی قابل توجيه است، بلکه با افزايش آلودگی های نفتی و کاهش جمعيت ماهی کيلکا که بيش از ۷۰ درصد ازغذای فک خزری وابسته به اين ماهی است، می توان همچنان در انتظار تلفات بيشتری در جمعيت فک ها بود.
طبق آمار انجمن بين المللی حفاظت از فک ها تا پيش از فروپاشی شوروی سابق سالانه ۲۰ تا ۲۵ هزار بچه فک برای استفاده از پوست و چربی آنها شکار می شدند، اما در حال حاضر هيچ کنترل ضابطه مندی برای حفاظت از فک های خزری توسط کشورهای ساحلی خزر اعمال نمی شود ضمن آن که آلودگی های صنعتی هر روز بر ميزان تلفات اين جانداران نادر اضافه می کند. شايد همچنان که تعداد صنايع چوب و نساجی در حاشيه ی خزر افزايش می يابند و بالا آمدن سطح آب درياچه باعث وارد شدن آفات به آب می شود ديگر زمان طولانی تا آخرين وداع با فک های خزری نمانده باشد.